अध्याय चौथा
आजि श्रवणेंद्रिया पिकलें । जे येणें गीतानिधान देखिलें । आता स्वप्नचि हें तुकलें । साचासरिसें ॥ १ ॥
आधी विवेकाची गोठी । वरी प्रतिपादी कृष्ण जगजेठी । आणि भक्तराजु किरीटी । परिसत असे ॥ २ ॥
जैसा पंचमालापु सुगंधु । कीं परिमळ आणि सुस्वादु । तं भला जाहला विनोदु । कथेचा इये ॥ ३ ॥
कैसी आगळिक दैवाची । जे गंगा वोळली अमृताची । हो कां जपतपें श्रोतयांची । फळा आली ॥ ४ ॥
आतां इंद्रियजात आघवें । तिहीं श्रवणाचे घर रिघावें । मग संवादसुख भोगावें । गीताख्य हें ॥ ५ ॥
हा अतिसो अतिप्रसंगे । सांडूनि कथाचि ते सांगे । जे कृष्णार्जुन दोघे । बोलत होते ॥ ६ ॥
ते वेळी संजयों रायातें म्हणे । अर्जुन अधिष्ठिला दैवगुणें । जे अतिप्रीती नारायणें । बोलिजतु असे ॥ ७ ॥
जें न संगेचि पितया वसुदेवासी । जें न संगे माते देवकीसी । जें न संगेचि बळिभद्रासी । तें गुह्य अर्जुनेंसी बोलत ॥ ८ ॥
देवी लक्ष्मीयेवढी जवळीक । तेही न देखे या प्रेमाचे सुख । आणि कृष्णस्नेहाचें पिक । यांतेचि आथी ॥ ९ ॥
सनकादिकांच्या आशा । वाढिनल्या होत्या कीर बहुवसा । परी त्याही येणें माने यशा । येतीचिना ॥ १० ॥
या जगदीश्वराचें प्रेम । एथ दिसतसे निरुपम । कैसें पार्थें येणें सर्वोत्तम । पुण्य केलें ॥ ११ ॥
हो कां जयाचिया प्रीती । अमूर्त हा आला व्यक्ती । मज एकवंकी याची स्थिती । आवडतु असे ॥ १२ ॥
एर्‍हवीं हा योगिया नाडळे । वेदार्थासी नाकळे । जेथ ध्यानाचेही डोळे । पावतीना ॥ १३ ॥
तें हा निजस्वरूप । अनादि निष्कंप । परी येणे मानें सकृप । जाहला असे ॥ १४ ॥
हा त्रैलोक्यपटाचि घडी । आकाराची पैलथडी । कैसा याचिये आवडी । आवरला असे ॥ १५ ॥
श्रीभगनानुवाच: इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम् ।
विवस्वान् मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत् ॥ १ ॥
मग देव म्हणे अगा पंडुसुता । हाचि योगु आम्हीं विवस्वता । कथिला परी ते वार्ता । बहुवां दिवसांची ॥ १६ ॥
मग तेणें विवस्वतें रवी । हे योगस्थिति आघवी । निरूपिली बरवी । मनूप्रती ॥ १७ ॥
मनूनें आपण अनुष्ठिली । मग इक्ष्वाकुवा उपदेशिली । ऐसी परंपरा विस्तारिली । आद्य हे गा ॥ १८ ॥
एवं परंपराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः ।
स कालेनेह महता योगो नष्टः परंतप ॥ २ ॥
मग आणिकही या योगाते । राजर्षि जाहले जाणते । परी तेथोनि आतां सांप्रतें । नेणिजे कोणी ॥ १९ ॥
जे प्राणियां कामी भरू । देहाचिवरी आदरु । म्हणोनि पडला विसरु । आत्मबोधाचा ॥ २० ॥
अव्हांटलिया आस्थाबुद्धि । विषयसुखचि परमावधि । जीवु तैसा उपाधि । आवडे लोकां ॥ २१ ॥
एर्‍हवीं तरी खवणेयांच्या गांवीं । पाटाऊवें काय करावीं । सांगे जात्यंधा रवी । काय आथी ॥ २२ ॥
कां बहिरयांचां आस्थानीं । कवणे गीतातें मानी । कीं कोल्हेया चांदणीं । आवडी उपजे ॥ २३ ॥
पैं चंद्रोदया आरौतें । जयांचे डोळे फुटती असते । ते काऊळे केवीं चंद्रातें । ओळखती ॥ २४ ॥
तैसे वैराग्याची शिंव न देखती । जे विवेकाची भाषा नेणती । ते मूर्ख केंवीं पावती । मज ईश्वराते ॥ २५ ॥
कैसा नेणों मोहो वाढीनला । तेणें बहुतेक काळु व्यर्थ गेला । म्हणोनि योगु हा लोपला । लोकीं इये ॥ २६ ॥
स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः ।
भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम् ॥ ३ ॥
तोचि हा आजि आतां । तुजप्रती कुंतीसुता । सांगितला आम्हीं तत्वता । भ्रांति न करीं ॥ २७ ॥
हें जीवींचे निज गुज । परी केवीं राखों तुज । जे पढियेसी तूं मज । म्हणऊनियां ॥ २८ ॥
तूं प्रेमाचा पुतळा । भक्तीचा जिव्हाळा । मैत्रियेची चित्कळा । धनुर्धरा ॥ २९ ॥
तूं अनुसंगाचा ठावो । आतां तुज काय वंचूं जावों । जरी संग्रामारूढ आहों । जाहलों आम्ही ॥ ३० ॥
तरी नावेक हें सहावें । गाजाबज्यही न धरावें । परी तुझें अज्ञानत्व हरावें । लागे आधीं ॥ ३१ ॥
अर्जुन उवाच: अपरं भवतो जन्मं परं जन्म विवस्वतः ।
कथमेतद् विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति ॥ ४ ॥
तंव अर्जुन म्हणे हरी । माय आपुलेयाचा स्नेहो करी । एथ विस्मो काय अवधारीं । कृपानिधी ॥ ३२ ॥
तूं संसारश्रांतांची साऊली । अनाथ जीवांची माऊली । आमुतें कीर प्रसवली । तुझीच कृपा ॥ ३३ ॥
देवा पांगुळ एकादें विईजे । तरी जन्मोनि जोजारू साहिजे । हें बोलों काय तुझें । तुजचि पुढां ॥ ३४ ॥
आतां पुसेन जें मी कांही । तेथ निकें चित्त देईं । तेवींचि देवें कोपावें ना कांही । बोला एका ॥ ३५ ॥
तरी मागील जे वार्ता । तुवां सांगितली होती अनंता । ते नावेक मज चित्ता । मानेचिना ॥ ३६ ॥
जे तो विवस्वतु म्हणजे कायी । ऐसें हें वडिलां ठाऊवें नाहीं । तरी तुवांचि केवीं पाहीं । उपदेशिला ॥ ३७ ॥
तो तरी आइकिजे बहुतां काळांचा । आणि तूं तंव कृष्ण सांपेचा । म्हणोनि गा इये मातुचा । विसंवादु ॥ ३८ ॥
तेवींचि देवा चरित्र तुझें । आपण कांही काय जाणिजे । हें लटिके केवीं म्हणिजे । एकिहेळां ॥ ३९ ॥
परी हेचि मातु आघवी । मी परियेसें तैशी सांगावी । जे तुवांचि तया रवीं केवीं । उपदेशु केला ॥ ४० ॥
श्री भगवानुवाच: बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन ।
तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परंतप ॥ ५ ॥
तंव कृष्ण म्हणे पंडुसुता । तो विवस्वतु जैं होता । तैं आम्ही नसों ऐसी चित्ता । भ्रांति जरी तुज ॥ ४१ ॥
तरी तूं गा हें नेणसी । पैं जन्में आम्हां तुम्हांसी । बहुतें गेलीं परी तियें न स्मरसी । आपली तूं ॥ ४२ ॥
मी जेणें जेणें अवसरें । जें जें होऊनि अवतरें । ते समस्तही स्मरें । धनुर्धरा ॥ ४३ ॥
अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतामामिश्वरोऽपि सन् ।
प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय संभवाम्यात्ममायया ॥ ६ ॥
म्हणोनि आघवें । मज मागील आठवें । मी अजुही परि संभवे । प्रकृतिसंगे ॥ ४४ ॥
माझें अव्ययत्व तरी न नसे । परी होणें जाणें एक दिसे । ते प्रतिबिंबे मायावशें । माझांचि ठायीं ॥ ४५ ॥
माझी स्वतंत्रता तरी न मोडे । परी कर्माधीनु ऐसा आवडे । तेंही भ्रांतिबुद्धि तरी घडे । एर्‍हवीं नाहीं ॥ ४६ ॥
कीं एकचि दिसे दुसरें । तें दर्पणाचेनि आधारें । एर्‍हवीं काय वस्तुविचारें । दुजें आहे ॥ ४७ ॥
तैसा अमूर्तचि मी किरीटी । परी प्रकृति जैं अधिष्ठीं । तैं साकारपणे नटें नटीं । कार्यालागीं ॥ ४८ ॥
यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत ।
अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥ ७ ॥
ते वेळी आपुल्याचेनि कैवारें । मी साकारु होऊनि अवतरें । मग अज्ञानाचें आंधारें । गिळूनि घालीं ॥ ४९ ॥
अधर्माचि अवधी तोडीं । दोषांचीं लिहिलीं फाडीं । सज्जनांकरवी गुढी । सुखाची उभवीं ॥ ५० ॥
परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् ।
धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे ॥ ८ ॥
ते वेळी आपुल्याचेनि कैवारें । मी साकारु होऊनि अवतरें । मग अज्ञानाचें आंधारें । गिळूनि घालीं ॥ ५१ ॥
अधर्माचि अवधी तोडीं । दोषांचीं लिहिलीं फाडीं । सज्जनांकरवी गुढी । सुखाची उभवीं ॥ ५२ ॥
दैत्यांचीं कुळें नाशीं । साधूंचा मानू गिंवशीं । धर्मासी नीतीशी । शेंज भरी ॥ ५३ ॥
मी अविवेकाची काजळी । फेडूनी विवेकदीप उजळीं । तैं योगियां पाहे दिवाळी । निरंतर ॥ ५४ ॥
स्वसुखे विश्व कोंदे । धर्मचि जगीं नांदे । भक्तां निघती दोंदें । सात्विकाचीं ॥ ५५ ॥
तैं पापाचा अचळु फिटे । पुण्याची पहाट फुटे । जैं मूर्ति माझी प्रगटे । पंडुकुमरा ॥ ५६ ॥
ऐसेया काजालागी । अवतरें मी युगीं युगीं । परि हेंचि वोळखे जो जगीं । तो विवेकिया ॥ ५७ ॥
जन्म कर्म च ने दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्वतः ।
त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ॥ ९ ॥
माझे अजत्वें जन्मणें । अक्रियताचि कर्म करणें । हें अविकार जो जाणे । तो परममुक्त ॥ ५८ ॥
तो चालिला संगे न चळे । देहींचा देहा नाकळे । मग पंचत्वीं तंव मिळे । माझांचि रूपीं ॥ ५९ ॥
वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः ।
बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः ॥ १० ॥
एर्‍हवीं परापर न शोचिती । जे कामनाशून्य होती । वाटा केवेळीं न वचती । क्रोधाचिया ॥ ६० ॥
जे सदा मियांचि आथिले । माझिया सेवा जियाले । कां आत्मबोधे तोषले । वीतराग जे ॥ ६१ ॥
जे तपोतेजाचिया राशी । कां एकायतन ज्ञानासी । जे पवित्रता तीर्थांसी । तीर्थरूप ॥ ६२ ॥
ते मद्भावा सहजें आले । मी तेचि ते होऊनि ठेले । जे मज तयां उरले । पदर नाहीं ॥ ६३ ॥
सांगे पितळेची गंधिकाळिक । जे फिटली होय निःशेख । तैं सुवर्ण काई आणिक । जोडूं जाईजे ॥ ६४ ॥
तैसे यमनियमीं कडसले । ते तपोज्ञानीं चोखळले । मी तेचि ते जाहले । एथ संशयो कायसा ॥ ६५ ॥
ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् ।
मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ ११ ॥
एर्‍हवीं तरी पाहीं । जे जैसे माझां ठाईं । भजती तया मीही । तैसाचि भजे ॥ ६६ ॥
देखें मनुष्यजात सकळ । हें स्वभावता भजनसीळ । जाहलें असे केवळ । माझां ठायीं ॥ ६७ ॥
परी ज्ञानेंवीण नाशिले । जे बुद्धिभेदासि आले । तेणेंचि या कल्पिलें । अनेकत्व ॥ ६८ ॥
म्हणऊनि अभेदीं भेदु देखती । यया अनाम्या नामें ठेविती ॥ देवी देवो म्हणती । अचर्चातें ॥ ६९ ॥
जें सर्वत्र सदा सम । तेथे विभाग अधमोत्तम । मतिवशें संभ्रम । विवंचिती ॥ ७० ॥
काङक्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः ।
क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा ॥ १२ ॥
मग नानाहेतुप्रकारें । यथोचितें उपचारें । मानिलीं देवतांतरें । उपासिती ॥ ७१ ॥
तेथ जें जें अपेक्षित । तें तैसेंचि पावति समस्त । परी ते कर्मफळ निश्चित । वोळख तूं ॥ ७२ ॥
वाचूंनि देतें घेतें आणिक । निभ्रांत नाही सम्यक । एथ कर्मचि फळसूचक । मनुष्यलोकीं ॥ ७३ ॥
जैसें क्षेत्रीं जें पेरिजे । तेंवांचूनि आन न निपजे । कां पाहिजे तेंचि देखिजे । दर्पणाधारें ॥ ७४ ॥
ना तरी कडेयातळवटीं । जैसा आपुलाचि बोलु किरीटी । पडिसादु होऊनि उठी । निमित्तयोगें ॥ ७५ ॥
तैसा समस्तां यां भजनां । मी साक्षिभूतु पैं अर्जुना । एथ प्रतिफळे भावना । आपुलाली ॥ ७६ ॥
चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः ।
तस्य कर्तारमपि मां विध्यकर्तारमव्यम् ॥ १३ ॥
आतां याचिपरी जाण । चार्‍ही आहेती हे वर्ण । सृजिले म्यां गुण - । कर्मभागें ॥ ७७ ॥
जे प्रकृतीचेनि आधारें । गुणाचेनि व्यभिचारें । कर्में तदनुसारें । विवंचिली ॥ ७८ ॥
एथ एकचि हे धनुष्यपाणी । परीं जाहले गा चहूं वर्णीं । ऐसी गुणकर्मीं कडसणी । केली सहजें ॥ ७९ ॥
म्हणोनि आईकें पार्था । हे वर्णभेदसंस्था । मी कर्ता नव्हे सर्वथा । याचिलागीं ॥ ८० ॥
न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा ।
इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते ॥ १४ ॥
हें मजचिस्तव जाहलें । परी म्यां नाहीं केलें । ऐसे जेणे जाणितलें । तो सुटला गा ॥ ८१ ॥
एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वेरपि मुमुक्षुभिः ।
कुरु कर्मेव तस्मात् त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम् ॥ १५ ॥
मागील मुमुक्षु जे होते । तिहीं ऐशियाचि जाणोनि मातें । कर्मे केलीं समस्तें । धर्नुधरा ॥ ८२ ॥
परी तें बीजें जैसीं दग्धलीं । नुगवतीचि पेरलीं । तैशीं कर्मेंचि परि तयां जाहली । मोक्षहेतु ॥ ८३ ॥
एथ आणिकही एक अर्जुना । हे कर्माकर्मविवंचना । आपुलिये चाडे सज्ञाना । योग्य नोहे ॥ ८४ ॥
किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः ।
तत् ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥ १६ ॥
मर्म म्हणिजे तें कवण । अथवा अकर्मा काय लक्षण । ऐसें विचारितां विचक्षण । गुंफोनि ठेले ॥ ८५ ॥
जैसें का कुडें नाणें । खर्‍याचेनि सारखेपणें । डोळ्यांचेहि देखणें । संशयी घाली ॥ ८६ ॥
तैसे नैष्कर्म्यतेचेनि भ्रमें । गिंवसिजत आहाति कर्में । जे दुजी सृष्टि मनोधर्में । करूं शकती ॥ ८७ ॥
वाचूनि मूर्खाची गोठी कायसी । एथ मोहले गा क्रांतदर्शी । म्हणोनि आतां तेचि परियेसीं । सांगेन तुज ॥ ८८ ॥
कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः ।
अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः ॥ १७ ॥
तरी कर्म म्हणजे स्वभावें । जेथ विश्वाकारु संभवे । ते सम्यक आधीं जाणावें । लागे एथ ॥ ८९ ॥
मग वर्णाश्रमासि उचित । जे विशेष कर्म विहित । तेंही वोळखावें निश्चित । उपयोगेंसीं ॥ ९० ॥
पाठीं जें निषिद्ध म्हणिपे । तेंही बुझावें स्वरूपें । येतुलेनि येथ कांही न गुंफे । आपैसेंचि ॥ ९१ ॥
एर्‍हवीं जग हें कर्माधीन । ऐसी याची व्याप्ती गहन । परि तें असो आइकें चिन्ह । प्राप्ताचें गा ॥ ९२ ॥
कर्मण्य कर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः ।
स बुद्धिमान् मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् ॥ १८ ॥
जो सकळकर्मीं वर्ततां । देखे आपुली नैष्कर्म्यता । कर्मसंगे निराशता । फळाचिया ॥ ९३ ॥
आणि कर्तव्यतेलागीं । जया दुसरें नाहीं जगीं । ऐसिया नैष्कर्मता तरी चांगी । बोधला असे ॥ ९४ ॥
परि क्रियाकलापु आघवा । आचरतु दिसे बरवा । तरी तो इहीं चिन्हीं जाणावा । ज्ञानिया गा ॥ ९५ ॥
जैसा कां जळापाशीं उभा ठाके । तो जरी आपणपें जळामाजिं देखे । तरी तो निभ्रांत वोळखे । म्हणे मी वेगळा आहे ॥ ९६ ॥
अथवा नावे हन जो रिगे । तो थडियेचे रुख जातां देखे वेगें । तेचि साचोकारें जों पाहों लागे । तंव रुख म्हणे अचळ ॥ ९७ ॥
तैसे सर्व कर्मीं असणें । तें फुडें मानूनि वायाणें । मग आपणपें जो जाणे । नैष्कर्म्यु ऐसा ॥ ९८ ॥
आणि उदोअस्ताचेनि प्रमाणें । जैसे न चलतां सूर्याचें चालणें । तैसें नैष्कर्म्यत्व जाणे । कर्मीचि असतां ॥ ९९ ॥
तो मनुष्यासारिखा तरी आवडे । परी मनुष्यत्व तया न घडे । जैसें जळीं जळामाजीं न बुडे । भानुबिंब ॥ १०० ॥
तेणें न पाहतां विश्व देखिलें । न करितां सर्व केले । न भोगितां भोगिलें । भोग्यजात ॥ १०१ ॥
एकेचि ठायीं बैसला । परि सर्वत्र तोचि गेला । हें असो विश्व जाहला । आंगेंचि तो ॥ १०२ ॥
यस्य सर्वे समारम्भाः कामसंकल्पवर्जिताः ।
ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पंडितं बुधाः ॥ १९ ॥
जया पुरुषाचां ठायीं । कर्माचा तरी खेदु नाहीं । परी फळापेक्षा कहीं । संचरेना ॥ १०३ ॥
आणि हें कर्म मी करीन । अथवा आदरिले सिद्धी नेईन । येणें संकल्पेंही जयाचें मन । विटाळेना ॥ १०४ ॥
ज्ञानाग्निचेनि मुखें । जेणें जाळिली कर्में अशेखें । तो ब्रह्मचि मनुष्यवेखें । वोळख तूं ॥ १०५ ॥
त्यक्त्वा कर्मफलासंगं नित्यतृप्तो निराश्रयः ।
कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किंचित् करोति सः ॥ २० ॥
जो शरीरीं उदासु । फळभोगीं निरासु । नित्यता उल्हासु । होऊनि असे ॥ १०६ ॥
जो संतोषाचां गाभारां । आत्मबोधाचिया वोगरा । पुरे न म्हणेचि धनुर्धरा । आरोगितां ॥ १०७ ॥
निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः ।
शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिशम् ॥ २१ ॥
यदृच्छा लाभ संतुष्टो द्वंद्वातीतो विमत्सरः ।
सम सिद्धावसिद्धौच कृत्वाऽपि न निबध्यते ॥ २२ ॥
कैसा अधिकाधिक आवडी । घेत महासुखाची गोडी । सांडोनियां आशा कुरोंडी । अहंभावेसीं ॥ १०८ ॥
म्हणोनि अवसरें जें जें पावे । तेणेचि तो सुखावे । जया आपुले आणि परावें । दोन्ही नाहीं ॥ १०९ ॥
तो दिठी जें पाहे । ते आपणचि होऊनि जाये । आइकें तें आहे । तोचि जाहाला ॥ ११० ॥
चरणीं हन चाले । मुखें जें जें बोले । ऐसें चेष्टाजात तेतुलें । आपणचि जो ॥ १११ ॥
हें असो विश्व पाहीं । जयासि आपणपेवांचूनि नाहीं । आता कवण तें कर्म कायी । बाधी तयातें ॥ ११२ ॥
हा मत्सरु जेथ उपजे । तेतुले नुरेचि जया दुजें । तो निर्मत्सरु काइ म्हणिजे । बोलवरी ॥ ११३ ॥
म्हणोनि सर्वांपरी मुक्तु । तो सकर्मुचि तो कर्मरहितु । सगुण परि गुणातीतु । एथ भ्रांति नाहीं ॥ ११४ ॥
गतसंगस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थित्चेतसः ।
यज्ञायाचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते ॥ २३ ॥
तो देहसंगे तरी असे । परी चैतन्यासारिखा दिसे । पाहतां परब्रह्माचेनि कसें । चोखाळु भला ॥ ११५ ॥
ऐसाही परी कौतुकें । जरी कर्मे करी यज्ञादिकें । तरी तियें लया जाती अशेखें । तयाचांचि ठायीं ॥ ११६ ॥
अकाळींची अभ्रें जैसी । उर्मीविण आकाशीं । हारपती आपैशीं । उदयलीं सांती ॥ ११७ ॥
तैशीं विधीविधान विहितें जरी आचरे तो समस्तें । तरी तियें ऐक्यभावें ऐक्यातें । पावतीचि गा ॥ ११८ ॥
ब्रह्मार्पणं ब्रह्महविर् ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम् ।
ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मस्माधिना ॥ २४ ॥
जें हें हवन मी होता । कां इये यज्ञीं हा भोक्ता । ऐसीया बुद्धीसि नाही भंगता । म्हणऊनियां ॥ ११९ ॥
जे इष्टयज्ञ यजावे । तें हविर्मंत्रादि आघवें । तो देखतसे अविनाशभावें । आत्मबुद्धि ॥ १२० ॥
म्हणऊनि ब्रह्म तेंचि कर्म । ऐसें बोधा आले जया सम । तया कर्तव्य तें नैष्कर्म्य । धनुर्धरा ॥ १२१ ॥
आतां अविवेककुमारत्वा मुकले । जयां विरक्तीचे पाणिग्रहण जाहलें । मग उपासन जिहीं आणिलें । योगाग्नीचें ॥ १२२ ॥
दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते ।
ब्रह्माग्नावपरे यज्ञं यज्ञेनैवोपजुह्वति ॥ २५ ॥
जे यजनशील अहर्निशीं । जिहीं अविद्या हविली मनेंसी । गुरुवाक्यहुताशीं । हवन केलें ॥ १२३ ॥
तिहीं योगाग्निकीं यजिजे । तो दैवयज्ञु म्हणिजे । जेणे आत्मसुख कामिजे । पंडुकुमरा ॥ १२४ ॥
दैवास्तव देहाचे पाळण । ऐसा निश्चयो परिपूर्ण । जो चिंतीना देहभरण । तो महायोगी जाण दैवयोगें ॥ १२५ ॥
आतां अवधारीं सांगेन आणिक । जे ब्रह्माग्नी साग्निक । तयांते यज्ञेंचि यज्ञु देख । उपासिजे ॥ १२६ ॥
श्रोत्रादीनींद्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति ।
शब्दादीन् विषयानन्य । इंद्रियाग्निषु जुह्वति ॥ २६ ॥
एथ संयमाग्निहोत्री । जे युक्तित्रयांच्यां मंत्रीं । यजन करिती पवित्रीं । इंद्रियद्रव्यीं ॥ १२७ ॥
एकां वैराग्यरवि विवळे । तंव संयती विहार केले । तेथ अपावृत्त जाहले । इंद्रियानळ ॥ १२८ ॥
तिहीं विरक्तीची ज्वाळा घेतली । तंव विकारांची इंधने पळिपलीं । तेथ आशाधूमें सांडिलीं । पांचही कुंडें ॥ १२९ ॥
मग वाक्यविधीचिया निरवडी । विषयआहुति उदंडी । हवन केलें कुंडी । इंद्रियाग्नीचां ॥ १३० ॥
सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे ।
आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते ॥ २७ ॥
एकीं ययापरी पार्था । दोषु क्षाळिले सर्वथा । आणिकीं हृदयारणीं मंथा । विवेकु केला ॥ १३१ ॥
तो उपशमें निहटिला । धैर्यें वरी दाटिला । गुरुवाक्यें काढिला । बळकटपणें ॥ १३२ ॥
ऐसे समरसें मंथन केलें । तेथ झडकरी काजा आलें । जे उज्जीवन जहालें । ज्ञानाग्नीचें ॥ १३३ ॥
पहिला ऋद्धिसिद्धीचा संभ्रमु । तो निवर्तोनि गेला धूमु । मग प्रगटला सूक्ष्मु । विस्फुलिंगु ॥ १३४ ॥
मन तयाचे मोकळें । तेचि पेटवण घातलें । जें यमदमीं हळुवारलें । आइतें होतें ॥ १३५ ॥
तेणें सादुकपणें ज्वाळा समृद्धा । मग वासनांतराचिया समिधा । स्नेहेंसी नानाविधा । जाळिलिया ॥ १३६ ॥
तेथ सोहंमंत्रें दीक्षितीं । इंद्रियकर्मांचिया आहुती । तिये ज्ञानानळीं प्रदीप्तीं । दिधलिया ॥ १३७ ॥
पाठीं प्राणक्रिचेनि स्रुवेनिशीं । पूर्णाहुती पडली हुताशीं । तेथ अवभृत समरसीं । सहजें जाहलें ॥ १३८ ॥
मग आत्मबोधींचे सुख । जे संयमाग्नीचें हुतशेष । तोचि पुरोडाशु देख । घेतला तिहीं ॥ १३९ ॥
एक ऐशिया इहीं यजनीं । मुक्त ते जाहले त्रिभुवनीं । या यज्ञक्रिया तरी आनानी । परि प्राप्य तें एक ॥ १४० ॥
द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे ।
स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः ॥ २८ ॥
एक द्रव्ययज्ञु म्हणिपती । एक तपसामग्रिया निपजती । एक योगयागुही आहाती । जे सांगितले ॥ १४१ ॥
एकीं शब्दीं शब्दु यजिजे । तो वाग्यज्ञु म्हणिजे । ज्ञाने ज्ञेय गमिजे । तो ज्ञानयज्ञु ॥ १४२ ॥
हें अर्जुना सकळ कुवाडें । जे अनुष्ठितां अतिसांकडे । परी जितेंद्रियासीचि घडे । योग्यतावशें ॥ १४३ ॥
ते प्रवीण तेथ भले । आणि योगसमृद्धी आथिले । म्हणोनि आपणपां तिहीं केले । आत्महवन ॥ १४४ ॥
अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपाऽनं तथापरे ।
प्राणापानगति रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः ॥ २९ ॥
मग अपाग्नीचां मुखी । प्राणद्रव्यें देखी । हवन केलें एकीं । अभ्यासयोगें ॥ १४५ ॥
एकु अपानु प्राणीं अर्पिती । एक दोहींतेंही निरुंधिती । ते प्राणायामी म्हणिपती । पंडुकुमरा ॥ १४६ ॥
अपरे नियताहाराः प्राणान् प्राणेषु जुह्वति ।
सर्वेप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः ॥ ३० ॥
एक वज्रयोगक्रमें । सर्वाहारसंयमें । प्राणीं प्राणु संभ्रमें । हवन करिती ॥ १४७ ॥
ऐसे मोक्षकाम सकळ । समस्त हे यजनशीळ । जिहीं यज्ञद्वारा मनोमळ । क्षाळण केले ॥ १४८ ॥
जया अविद्याजात जाळितां । जे उरलें निजस्वभावता । जेथ अग्नि आणि होता । उरेचिना ॥ १४९ ॥
जेथ यजितयाचा कामु पुरे । यज्ञींचें विधान सरे । मागुते जेथूनि वोसरे । क्रियाजात ॥ १५० ॥
विचार जेथ न रिगे । हेतु जेथ न निगे । जें द्वैतदोषसंगें । सिंपेचिना ॥ १५१ ॥
यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम् ।
नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम ॥ ३१ ॥
ऐसें अनादिसिद्ध चोखट । जें ज्ञान यज्ञावशिष्ट । तें सेविती ब्रह्मनिष्ठ । ब्रह्माहंमंत्रे ॥ १५२ ॥
ऐसे शेषामृते धाले । कीं अमर्त्यभावा आले । म्हणोनि ब्रह्म ते जहाले । अनायासे ॥ १५३ ॥
येरां विरक्ति माळ न घालीचि । जयां संयमाग्नीची सेवा न घडेचि । जें योगयागु न करितीचि । जन्मले सांते ॥ १५४ ॥
जयां ऐहिक धड नाहीं । तयांचें परत्र पुससी काई । म्हणोनि सांगों कां वांई । पंडुकुमरा ॥ १५५ ॥
एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे ।
कर्मजान् विद्धि तान् सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्षसे ॥ ३२ ॥
ऐसे बहुतीं परीं अनेग । जे सांगितले तुज कां याग । ते विस्तारुनि वेदेंचि चांग । म्हणितले आहाती ॥ १५६ ॥
परि तेणें विस्तारें काय करावें । हेंचि कर्मसिद्ध जाणावें । येतुलेनि कर्मबंधु स्वभावें । पावेल ना ॥ १५७ ॥
श्रेयान् द्रव्यमयाद् यज्ञान् ज्ञानयज्ञः परंतप ।
सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते ॥ ३३ ॥
अर्जुना वेदु जयांचे मूळ । जे क्रियाविशेषें स्थूळ । जयां नव्हाळियेचे फळ । स्वर्गसुख ॥ १५८ ॥
ते द्रव्यादियागु कीर होती । परी ज्ञानयज्ञाची सरी न पवती । जैशी तारातेजसंपत्ती । दिनकरापाशीं ॥ १५९ ॥
देखें परमात्मसुखनिधान । साधावया योगीजन । जें न विसंबिती अंजन । उन्मेषनेत्रीं ॥ १६० ॥
जें धांवतया कर्माची लाणी । नैष्कर्म्यबोधाची खाणी । जें भुकेलिया धणी । साधनाची ॥ १६१ ॥
जेथ प्रवृत्ति पांगुळ जाहली । तर्काची दिठी गेली । जेणें इंद्रिये विसरलीं । इंद्रियसंगु ॥ १६२ ॥
मनाचे मनपण गेलें । जेथ बोलाचे बोलपण ठेलें । जयामाजि सांपडलें । ज्ञेय दिसें ॥ १६३ ॥
जेथ वैराग्याचा पांगु फिटे । विवेकाचाही सोसु तुटे । जेथ न पाहता सहज भेटे । आपणपें ॥ १६४ ॥
तद् विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया ।
उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्वदर्शिनः ॥ ३४ ॥
तें ज्ञान पैं गा बरवें । जरी मनीं आथि आणावें । तरी संतां यां भजावें । सर्वस्वेंशीं ॥ १६५ ॥
जे ज्ञानाचा कुरुठा । तेथ सेवा हा दारवंटा । तू स्वाधीन करी सुभटा । वोळगोनी ॥ १६६ ॥
तरी तनुमनुजीवें । चरणासी लागावें । आणि अगर्वता करावें । दास्य सकळ ॥ १६७ ॥
मग अपेक्षित जें आपुलें । तेंही सांगती पुसिलें । जेणे अंतःकरण बोधलें । संकल्पा न ये ॥ १६८ ॥
यज् ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पांडव ।
येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि ॥ ३५ ॥
जयाचेनि वाक्यउजिवडें । जाहलें चित्त निधडें । ब्रह्माचेनि पाडे । निःशंकु होय ॥ १६९ ॥
ते वेळीं आपणपेया सहितें । इये अशेषेंही भूतें । माझां स्वरूपीं अखंडितें । देखसी तूं ॥ १७० ॥
ऐसें ज्ञानप्रकाशें पाहेल । तैं मोहांधकारू जाईल । जैं गुरुकृपा होईल । पार्था गा ॥ १७१ ॥
अपि चेदसी पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः ।
सर्व ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं संतरिष्यसि ॥ ३६ ॥
जरी कल्मषांचा आगरु । तूं भ्रांतीचा सागरु । व्यामोहाचा डोंगरु । होऊनि अससी ॥ १७२ ॥
तर्ही ज्ञानशक्तीचेनि पाडें । हें आघवेंची गा थोकडें । ऐसे सामर्थ्य असे चोखडें । ज्ञानी इये ॥ १७३ ॥
देखें विश्वभ्रमाऐसा । जो अमूर्ताचा कवडसा । तो जयाचिया प्रकाशा । पुरेचिना ॥ १७४ ॥
तया कायसें हें मनोमळ । हें बोलतांचि अति किडाळ । नाहीं येणें पाडें हे ढिसाळ । दुजें जगीं ॥ १७५ ॥
यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात् कुरुतेऽर्जुन ।
ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुते तथा ॥ ३७ ॥
सांगे भुवनत्रयाची काजळी । जे गगनामाजि उधवली । तिये प्रळयींचे वाहुटळी । काय अभ्र पुरे ॥ १७६ ॥
कीं पवनाचेनि कोंपें । पाणियेंचि जो पळिपें । तो प्रळयानळु दडपे । तृणें काष्ठे काइ ॥ १७७ ॥
न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते ।
तत् स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति ॥ ३८ ॥
म्हणोनि असे हें न घडे । तें विचारितांचि असंगडे । पुढती ज्ञानाचेनि पाडें । पवित्र न दिसे ॥ १७८ ॥
एथ ज्ञान हें उत्तम होये । आणिकही एक तैसें के आहे । जैसें चैतन्य कां नोहे । दुसरे गा ॥ १७९ ॥
या महातेजाचेनि कसें । जरी चोखाळु प्रतिबिंब दिसे । कां गिंवसिलें गिंवसे । आकाश हें ॥ १८० ॥
ना तरी पृथ्वीचेनि पाडें । कांटाळें जरी जोडे । तरी उपमा ज्ञानी घडे । पंडुकुमरा ॥ १८१ ॥
म्हणूनी बहुतीं परीं पाहतां । पुढतपुढती निर्धारिता । हे ज्ञानाची पवित्रता । ज्ञानींचि आथि ॥ १८२ ॥
जरी अमृताचि चवी निवडिजे । तरी अमृतासारखी म्हणिजे । तैसें ज्ञान हें उपमिजे । ज्ञानेसींचि ॥ १८३ ॥
आतां यावरि जे बोलणे । ते वायां वेळु फेडणें । तंव सांचचि जी हे पार्थु म्हणे । जें बोलत असां ॥ १८४ ॥
परि तेंचि ज्ञान केवीं जाणावें । ऐसें अर्जुनें जंव पुसावें तंव तें मनोगत देवें । जाणितलें ॥ १८५ ॥
मग म्हणतसे किरीटी । आतां चित्त देयीं गोठी । सांगेन ज्ञानाचिये भेटी । उपाय तुज ॥ १८६ ॥
श्रद्धावान् लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः ।
ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥ ३९ ॥
तरी आत्मसुखाचिया गोडिया । विटे जो कां सकळ विषयां । जयां ठायीं इंद्रियां । मानु नाही ॥ १८७ ॥
जो मनाचि चाड न सांगे । जो प्रकृतीचे केलें नेघे । जो श्रद्धेचेनि संभोगें । सुखिया जाहला ॥ १८८ ॥
तयातेंचि गिंवसित । हेंहें ज्ञान पांवे निश्चित । जयामाजि अचुंबित । शांति असे ॥ १८९ ॥
तें हृदयीं प्रतिष्ठे । आणि शांतीचा अंकुर फुटे । मग विस्तार बहु प्रकटे । आत्मबोधाचा ॥ १९० ॥
मग जेऊति वास पाहिजे । तेऊति शांतीचि देखिजे । तेथ अपारा पारु नेणिजे । निर्धारितां ॥ १९१ ॥
ऐसा हा उत्तरोत्तरु । ज्ञानबीजाचा विस्तारु । सांगता असे अपारु । परि असो आतां ॥ १९२ ॥
अज्ञाश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति ।
मायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः ॥
ऐकें जया प्राणियाचां ठायीं । इया ज्ञानाची आवडी नाहीं । तयाचें जियालें म्हणों काई । वरी मरण चांग ॥ १९३ ॥
शून्य जैसें गृह । कां चैतन्येंवीण देह । तैसें जीवित तें संमोह । ज्ञानहीना ॥ १९४ ॥
अथवा ज्ञान कीर आपु नोहे । परी ते चाड एकी जरी वाहे । तरी तेथ जिव्हाळा कांही आहे । प्राप्तीचा पैं ॥ १९५ ॥
वांचूनि ज्ञानाची गोठी कायसी । परी ते आस्थाही न धरी मानसीं । तरी तो संशयरूप हुताशीं । पडिला जाण ॥ १९६ ॥
जे अमृतही परि नावडे । ऐसें सावियाचि आरोचकु जैं पडे । तैं मरण आले आलें असे फुडें । जाणों ये कीं ॥ १९७ ॥
तैसा विषयसुखें रंजे । जो ज्ञानेंसींचि माजे । तो संशये अंगीकारिजे । एथ भ्रांति नाहीं ॥ १९८ ॥
मग संशयी जरी पडला । तरी निभ्रांत जरी नासला । ति ऐहिकपरत्रा मुकला । सुखासी गा ॥ १९९ ॥
जया काळज्वरु आंगी बाणे । तो शीतोष्णें जैशीं नेणे । आगी आणि चांदिणें । सरिसेंचि मानी ॥ २०० ॥
तैसे साच आणि लटिकें । विरुद्ध आणि निकें । संशयी तो नोळखे । हिताहित ॥ २०१ ॥
हा रात्रिदिवसु पाहीं जैसा । जात्यंधा ठाउवा नाहीं । तैसे संशयीं असतां काहीं । मना न ये ॥ २०२ ॥
म्हणऊनि संशयाहुनि थोर । आणिक नाही पाप घोर । हा विनाशाची वागुर । प्राणियासी ॥ २०३ ॥
येणें कारणे तुवा त्यजावा । आधी हाचि एकु जिणावा । जो ज्ञानाचिया अभावा- । माजी असे ॥ २०४ ॥
जैं अज्ञानाचे गडद पडे । तैं हा बहुवस मनीं वाढे । म्हणोनि सर्वथा मागु मोडे । विश्वासाचा ॥ २०५ ॥
हृदयी हाचि न समाये । बुद्धींते गिंवसूनि ठाये । तेथ संशयात्मक होये । लोकत्रय ॥ २०६ ॥
योगसंन्यस्तकर्माणि ज्ञानसंछिन्नसंशयम् ।
आत्मवंतं न कर्माणि निबध्नन्ति धनंजयः ॥ ४१ ॥
ऐसे जरी थोरावे । तरी उपायें एकें आंगवे । जरी हाती होय बरवें । ज्ञानखड्ग ॥ २०७ ॥
तरी तेणें ज्ञानशस्त्रें तिखटें । निखळु हा निवटे । मग निःशेष खता फिटे । मानसींचा ॥ २०८ ॥
तस्मादज्ञानसंभूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मनः ।
छित्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत ॥ ४२ ॥
याकारणे पार्था । उठीं वेगीं वरौता । नाशु करोनि हृदयस्था । संशयासी ॥ २०९ ॥
ऐसे सर्वज्ञानाचा बापु । जो कृष्ण ज्ञानदीपु । तो म्हणतसे सकृपु । ऐकें राया ॥ २१० ॥
तंव या पूर्वापर बोलाचा । विचारुनि कुमरु पंडूचा । कैसा प्रश्नु हन अवसरींचा । करिता होईल ॥ २११ ॥
ते कथेची संगति । भावाची संपत्ति । रसाचि उन्नति । म्हणिपेल पुढां ॥ २१२ ॥
जयाचिया बरवेपणीं । कीजे आठां रसांची ओवाळणी । सज्जनाचिये आयणी । विसांवा जगी ॥ २१३ ॥
तो शांतुचि अभिनवेल । ते परियेसा मऱ्हाठे बोल । जे समुद्राहूनि खोल । अर्थभरित ॥ २१४ ॥
जैसें बिंब तरी बचकें एवढें । परि प्रकाशा त्रैलोक्य थोकडें । शब्दाची व्याप्ती तेणें पाडें । अनुभवावी ॥ २१५ ॥
ना तरी कामितयाचिया इच्छा । फळे कल्पवृक्षु जैसा । बोल व्यापकु होय तैसा । तरी अवधान द्यावे ॥२१६ ॥
हें असो काय म्हणावें । सर्वज्ञु जाणतीं स्वभावें । तरी निकें चित्त द्यावें । हें विनंती माझी ॥ २१७ ॥
जेथ साहित्य आणि शांति । हे रेखा दिसे बोलती । जैसी लावण्यगुणकुळवती । आणि पतिव्रता ॥२१८ ॥
आधींचि साखर आवडे । आणि तेचि जरी ओखदीं जोडे । तरी सेवावी ना कां कोडें । नावानावा ॥ २१९ ॥
सहजे मलयानिळु मंद सुगंधु । तया अमृताचा होय स्वादु । आणि तेथेंचि जोडे नादु । जरी दैवगत्या ॥ २२० ॥
तरी स्पर्शें सर्वांग निववी । स्वादें जिव्हेतें नाचवी । तेवीचि कानाकरवीं । म्हणवी बापु माझा ॥ २२१ ॥
तैसे कथेचें इये ऐकणें । एक श्रवणासि होय पारणें । मग संसारदुःख मूळवणें । विकृतीविणें ॥ २२२ ॥
जरी मंत्रेचि वैरी मरे । तरी वायांचि कां बांधावीं कटारें । रोग जाये दुधें साखरे । तरी निंब कां पियावा ॥ २२३ ॥
तैसा मनाचा मारु न करितां । आणि इंद्रियां दुःख न देतां । एथ मोक्षु असे आयता । श्रवणाचिमाजी ॥ २२४ ॥
म्हणोनि आथिलिया आराणुका । गीतार्थु हा निका । ज्ञानदेवो म्हणे आइका । निवृत्तीदासु ॥ २२५ ॥
चौथा अध्याय समाप्त
No comments:
Post a Comment