छोटेसे पाश

रात्रीचे अकरा वाजले होते. रिमोटनेच टीव्ही बंद केला आणि बिछान्यावर आडवी झाले. डोळ्यात खूप झोप होती; पण का कुणास ठाऊक, आज जास्तच हुरहूर वाटत होती. जे घरटे आम्ही दोघांनी मिळून बनवले होते, आज आकाशने माझ्या हवाली केले होते. त्याचे नावही कधी घ्यायचे नाही, असे कितीतरी वेळा ठरवले होते; पण स्त्रिया किती हळव्या असतात ते आज  प्रकर्षाने जाणवू लागले.

मीच तर त्याला घरातून हाकलून दिले होते आणि कधीच येऊ नकोस, म्हणून सांगितले होते; पण त्याने मी असताना दुसरी कोणी प्रेयसी... म्हणजे काय? एक छत्री असताना दुसरी एक घेऊन येणे... एक बायको असताना दुसरीसोबत प्रेमाचे चाळे... कशी माफ करू? एवढे सोपे आहे का? त्या दिवशी मी त्याचे काही एक ऐकले नाही. आणि का म्हणून ऐकू? मी बायको आहे त्याची. त्याला कळायला नको? पिलू म्हणजे त्याचा जीव की प्राण. निदान त्याचा तरी विचार करायला नको होता का? दोषी कोण? मी की तो? पण याने काय फरक पडणार? काय तर म्हणे, पिलू आल्यापासून मी पिलूचीच होऊन गेले. म्हणून काय झाले, पिलू तरी त्याचाच ना? पिलूचे संगोपन चांगल्या प्रकारे करायला नको? आम्ही जीवनात किती संघर्ष केला. निदान पिलूच्या वाट्याला तरी येऊ नये असा का विचार करत नाही. पिलू केवळ माझेच आहे का? आकाश, बाप आहेस तू. तुझी  काहीच जबाबदारी नाही? विचार करता करता माझे डोळे भरून आले. उशी मांडीवर घेतली आणि स्फुंदू लागले. मोठ्याने रडावे असे वाटू लागले. नको, पिलू उठला तर. एक वेळ पिलूकडे पाहिले. तो निर्विकार गाढ झोपेत होता. अर्धवट मिटलेल्या पापण्या, शिंपल्याप्रमाणे बंद ओठ. त्याच्या अंगावर शाल घातली. तो झोपेत आहे हे समजूनही मला मोह आवरला नाही. आणि मी हळूच त्याच्या कपाळावर ओठ ठेवले. या अचानक स्पर्शाने तो थोडा चुळबुळला; पण लगेच मी त्याच्या पोटावर संथपणे थोपटले आणि तो कूस बदलून लगेच दीर्घ श्वास घेऊ लागला. सगळीकडे भयाण शांतता होती; परंतु भिंतीवरील घड्याळ मात्र आक्रमक झाले होते. त्याच्या तिन्ही काट्यांचा आवाज स्पष्टपणे ऐकू येत  होता. तेवढ्यात किचनमध्ये भांडी पडण्याचा आवाज झाला आणि मी विचारचक्रातून बाहेर आले. किचनमध्ये जाऊन आले. लाइट बंद केला आणि पिलूला कुशीत घेतले. त्याच्या उबदार स्पर्शाने पुलकित झाले.

तेवढ्यात दारावर टक टक असा आवाज झाल्याचे जाणवले, म्हणून परत एकदा डोळे उघडले; पण कुणी काहीच बोलले नाही. त्यामुळे पुन्हा डोळे बंद करून अंगावर ब्लँकेट ओढून घेतले. मागील दहा वर्षांत कधी नव्हे ती कडक थंडी पडली होती. घराबाहेर तोंडही काढवत नव्हते. तेवढ्यात पुन्हा टक टक आवाज आला आणि घाबरत घाबरत मी विचारले, ‘कोण आहे?’

‘बायसाब, म्या हाय रखमा...’ ही रखमा होती. रखमा माझ्या घरासमोरच राहत असे. दारूच्या व्यसनाने नव-याचे लिव्हर सडले होते. मोलकरणीचे काम करून खूप पैसा खर्च केला; पण त्याला वाचवू शकली नाही. एक मुलगा दिनू आणि एक मुलगी कमला होती. मुलगा मोठा होता. त्यामुळे त्याला होस्टेलमध्ये शिक्षणासाठी ठेवले होते. स्वत: अशिक्षित असूनही मुलांना शिकवण्याची धडपड करत होती. मी लाइट लावला आणि अंगावर शाल घेत दरवाजा उघडला.

‘रखमाबाई, काय हो, काय झालं? तब्येत तर बरी आहे ना?’

‘तब्येतीला काय व्हैल बायसाब, झोपमोड तर झाली न्हाई न्हवं.’

‘नाही बाई, आताच झोपू लागले होते. या ना आत या.’

‘कम्मी घरात एकटीच हाय. आतापतुर टीवी चालूच होता जणू.’

‘हो, नुकताच बंद केला. उद्या सुटी आहे म्हणून बघत बसले होते.’

‘आवं, माझ्या सपरात थंडी लयच हाय बघा. म्हून म्हणलं जरा च्या करावा अन् पोरांना द्यावा. पर पावडरच न्हाय.’

‘थांबा, देते.’ असे म्हणून मी किचनमध्ये गेले. चहाचा डबा काढला आणि एका कागदात चहा पावडर घेतली. डबा रॅकवर ठेवला आणि कागदाची पुडी बांधत हॉलमध्ये आले. पुडी तिला देत विचारले, ‘साखर आहे का?’

‘बायसाब, साखर नगं म्हणत्यात. गूळ हाय. जरा गर्मीचा राहतो. बरं येते म्या.’

‘ठीक आहे.’ असे म्हणून मी दरवाजा बंद केला. मीही आता थंडीने कुडकुडू लागले; पण तशीच बिछान्यावर पडले. ब्लँकेट अंगावर घेतले आणि पिलूला छातीशी घेऊन कितीतरी वेळ तशीच पडून राहिले. डोळ्यात झोपेचा एक अंशही नव्हता. मनात आले, रखमा आताच तर चहा पावडर घेऊन गेली. अजून झोपली नसेल; पण थंडीत बाहेर पडण्याची हिंमत होत नव्हती. तरीही एकदा जावे असा निश्चय करून दरवाजा उघडला. बाहेर दाट धुके पसरले होते. स्ट्रीट लाइटचा पिवळा प्रकाशही अंधुक दिसू लागला. बाहेरून दाराला कुलूप ठोकले आणि सखूच्या अंगणात जाऊन पोहोचले.

‘रखमाबाई,ओ रखमाबाई’ मी हळूच आवाज दिला. 

‘आगं बाई कोण हो, बायसाब तुम्ही? अन् पिलू बाळ घरात एकटे..’

‘होय हो, झोप येत नव्हती. आणि पिलू आता उठणार नाही.’

‘बसा ना.’ खाटेवरील गोधडी सरकवत रखमाबाई म्हणाली. तिची मुलगी खाटेवर झोपली होती. तिला हाताने ढकलत  म्हणाली, ‘कम्मे, सरक पिलूची आई हायत.’ कमला काहीशी पेंगुळलेल्या अवस्थेत होती, पण माझे नाव ऐकून लगेच उठून बसली.

‘रखमाबाई, तिला कशाला उठवताय? झोपू द्या. झोप गं बाई. माझे काय रिकामटेकडीचे. काय हो कुणी ऐकले तर काय म्हणतील, बाई अर्ध्या रात्री इकडे कशी घर सोडून, नाही का?’

‘कोणी रिकामं नाही बाई. आपण काही वाईट कर्ताव का? ज्या करतात त्यांला कोणी काही म्हणत नाही. अन् त्या बी भेत न्हाईत. इज्जात्दाराला मरण असतंय.’ 

‘खरं आहे तुमचं. रांडेला हे पण कळले नाही की त्याला बायको आहे, मुलगा आहे. खायला भेटले की निघाल्या बोंबलत त्याच्या मागे. निर्लज्ज कुठल्या.’

‘बायसाब, यांना इज्जत कळती व्हय? आवं, इज्जत गाई-म्हशीला असती. या तं कुत्र्या हायत, पर सायब म्हंजी देवमाणूस.’

‘काय देवमाणूस? बायको-पोराचा विश्वासघात करणारा देवमाणूस?’

‘पर मला वाटतं, समदं नादार व्हैल. जरा धीर धरा. डोस्कं शांत ठिवा.’

‘रखमाबाई, कशी शांत राहू? पिलूमुळे अडकले, नाहीतर कधीच जीव दिला असता.’

ती कानावर हात ठेवत म्हणाली, ‘देवा रे देवा, बायसाब, असला इचार बी मनात आणू नका. गाय शेळीच्या पिलाला दूध पाजते, कोंबडी मोराचे अंडे उबिवते, अन् बाई दत्तक घेऊन पोरं वाढवतात. मग ही तर आपली रक्तमासाची. अन् तुम्ही शिकल्या सवरल्या, असं शोभतंय व्हय? लोखंडाचं चणं खावं, पर दुनिया बघावी म्हणत्यात. तुम्ही तर सोताच्या पायावर उभ्या हैत. ज्यांच्या पोटात अन्नाचा एक कन न्हाई ते जगण्याची धडपड करत्यात, अन् भरल्यापोटी तुम्ही मरण्याची गोष्ट करता? तुम्ही कशा आलात, म्या आपली बरळत्येय.’

‘म्हटलं, गुळाचा चहा पिऊन खूप दिवस झालेत आणि तुम्ही करणार म्हणून मुद्दाम आले बघा.’ हे ऐकून रख्माचा पडलेला चेहरा दिसला. मी थेट चुलीजवळ गेले. चुलीत छान निखारे फुलले होते. मी अगोदर छान हात शेकले. चुलीजवळ एक कप भरून ठेवला होता. आणि पातेल्यात अजून चहा शिल्लक  होता. मी तो कप हातात घेतला आणि रखमा पांढरीफटक पडली. मी चहाचा एक घोट घेतला ‘शी...’ त्यात साखर किंवा गूळ काहीच नव्हते. मीठ घालून चहा पावडर उकळली होती.

‘वा. खरंच छान आहे चहा. आवडला मला.’ मी कसातरी घशात ढकलला; पण मळमळू लागले. आता घरी जाणे गरजेचे होते. चव नसली तरी गरम चहामुळे एक प्रकारची ऊर्जा आली होती. ‘रखमाबाई, जरा बाहेर उभ्या राहा ना. निघते मी.’ असे म्हणून आम्ही दोघीही बाहेर आलो.

‘भेवू नका. म्या अंगणातच हाय.’

‘मी सांगेपर्यंत थांबा, आत जाऊ नका.’

‘न्हाय जी. हुबी राहाते म्या.’

मी कसेतरी घर गाठले. कुलूप उघडून सरळ किचनमध्ये गेले. अगोदर अर्धा ग्लास पाणी प्याले आणि विचार करू लागले, तर रखमा अशी जगते. जिथे संघर्ष नाही तिथे जीवन नाही. मृत्यू समोर असूनही जे जगण्यासाठी धडपडतात, तेच ख-या अर्थाने जगतात. माझे दु:ख मला रखमाच्या दु:खापुढे तुच्छ वाटू लागले. आपण बोटाला साधी इजा झाली तर दु:ख करत बसतो. मग ज्यांना हातच नाही, त्यांचे काय होत असणार? शरीराच्या मानाने पोट लहान असूनही काय काय करायला भाग पाडते. तर कमला झोपेने नाही, भुकेने तडफडत होती. गॅसच्या शेगडीवर पोळ्यांचा डबा ठेवला होता. त्यात दोन पोळ्या होत्या. बरणीतून थोडेसे लोणचे घेतले आणि ते घेऊन परत निघाले रखमाकडे. रखमा अजूनही अंगणातच होती. मला पाहताच ती म्हणाली, ‘या बया, तुम्ही परत आलायसा.’

‘रखमाबाई, तुमचा चहा भरल्यापोटी खूप छान लागतो. कमला, ए कमला, ऊठ पाहू, आधी दोन दोन घास खाऊन घ्या अन् मग प्या तो चहा. पण आता साखर घालून.’ रखमा काही बोलली नाही. मी घरी जायला निघाले, तशी तीही मागे आली. डोळ्यातून अश्रूच्या धारा वाहू लागल्या. ती एकटक माझ्याकडे पाहत राहिली. मी तिचा खांदा धरत म्हटले, ‘चला, येऊ का आता?’

आणि अचानक माझ्या पायाला गरम गरम स्पर्श झाला. माझ्या पायावर तिच्या डोळ्यातून अश्रू पडत होते. मला गहिवरून आले. माझेही डोळे डबडबले. मी तिला उठवत म्हणाले, ‘अहो, काय करताय? हे काय बाई, तुम्ही माझ्या आईसारख्या.’ ती रडत म्हणाली, ‘व्हय जी, म्या आईसारखी. पर एका आईला पाहत्येय. आज माझी कम्मा उपाशी झोपली असती.’ एक क्षणही थांबणे आता मला जड जाऊ लागले. कारण कंठ दाटून आला होता. मी काही न बोलता घरी आले. दार उघडून आत गेले. फक्त दरवाजा तेवढा बंद केला. लाइट सुरूच ठेवला. कारण आता मी मायेने काठोकाठ भरले होते. लाइटच्या प्रकाशात मला स्वत:ला पाहायचे होते. आता रात्रीचे साडेबारा वाजले होते. मी मोबाइल हातात घेतला आणि आकाशला मेसेज टाइप करू लागले. : आकाश, आय अ‍ॅम सॉरी. आय कांट लिव्ह विदाउट यू. प्लीज फरगेट व्हॉट हॅपंड. फरगिव्ह अँड कम टू मी फॉर पिलू. धिस इज युवर्स... आय... यू मे अंडरस्टँड व्हॉट आय अ‍ॅम...

एसएमएस करून मोकळी झाले. आता हलके हलके वाटू लागले. कितीतरी वेळ भिंतीकडे टक लावून बघत राहिले. ब-याच ठिकाणचा रंग उडाल्यामुळे भिंतीवर विचित्र आकृत्या उमटू लागल्या. मी आतून खूप घाबरले. उठण्याची हिंमत झाली नाही. तसेच तोंडावर पांघरूण घेतले आणि स्वत:च्या श्वासावर नियंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न करू लागले. कधी झोपले ते कळले नाही; पण सकाळी जेव्हा उठले तेव्हा किचनमध्ये भांड्यांच्या रॅकचा आवाज झाला. पाहते तर काय, आकाश पिलूला मांडीवर घेऊन कॉम्प्लान पाजत होते. मला राहवले नाही. मी हळूच त्यांच्या मागून गेले आणि खांद्यावर डोके ठेवून ओक्साबोक्शी रडू लागले.

‘आई, का लल्ते? पप्पा, त्लीपला गेले होते ना?’ पिलूच्या या बोबड्या बोलांनी मी भानावर आले. 

‘हो रे माझ्या राजा.’ मी त्याला उचलून घेतले आणि कुरवाळू लागले; पण पिलू आकाशकडे पाहत म्हणाला, ‘पप्पा, तुम्ही मला सोलून नाही न जाणाल त्लीपला. मम्मी, आपण सगले मिलून जाऊया.’ आता आकाशचेही डोळे पाणावले. त्यांनी पिलूला माझ्याकडून घेतले, छातीला लावले आणि डोळे पुसत म्हणाले, ‘येस बेटा, आपण सगळे जाऊया; पण मम्मीने मला माफ केले तर...’

‘मग सोली म्हणा.’

‘सॉरी बाबा, कान धरू, का मुर्गा बनू?’

‘आकाश, प्लीज आपण दोघेही विसरून जाऊया का? प्रॉमिस मी, नो मोअर.’

‘सविता, पिलूची शपथ.’

मी त्यांच्या तोंडावर हात ठेवत म्हणाले, ‘प्लीज आकाश, आय बिलीव्ह यू...’

तसे मला आकाश म्हणाले, ‘थँक्यू सविता, तू मला माफ केलेस; पण आज मी हे सांगू शकतो की, हे फक्त एक आईच करू शकते.’

-------------- साहेबराव इंगोले